معرفت و عبودیت

صفت عبودیت مستقیماً به چگونگی نیت افعال و توجّه به خدا بستگی دارد. همین بود و نبود نیت الهی است که سجده و رکوع را از ورزش متفاوت می‏سازد. گرچه در ظاهر رکوعِ نماز شبیه نوعی نرمش است امّا توجه به خدا و قصد اطاعت و کرنش و کوچکی در مقابل او، هویت جدیدی برای این عمل ایجاد می‏کند و رتبة ارزش آن را بسیار بالا می‏برد.

خلوص نیت -که مهم‏ترین عنصر، در ایجاد صفت عبودیت و برترین مؤلّفه در ارزش‏مندی عمل است- با میزان معرفت نسبت مستقیم دارد. هر چه درجة معرفت انسان بیشتر باشد انگیزة او در انجام عمل پاک‏تر و پیراسته‏تر خواهد بود.

معرفت - نیت الهی - عبودیت

مراد از معرفت، شناختی است که به صورت باور قلبی درآمده و به لایه‏های زیرینِ جان انسان نفوذ کرده باشد. مثلاً همة ما می‏دانیم که خدا بر رفتار و گفتار و نیتهای ما احاطه دارد و از سرّ و نهان ما آگاه است، همه ما می‏دانیم که اطاعت از فرمان خدا در دنیا و آخرت به حال ما سودمند است و خداوند مهربان تلاش ما را بی‏نتیجه و بدون پاداش نخواهد گذارد، امّا معمولاً به این شناخت‏ها و آگاهی‏ها توجّهی نداریم و برخلاف مقتضای آن عمل می‏کنیم. این برخورد نشان دهندة آن است که شناخت و آگاهی ما از سطح ذهن به عمق جان نفوذ نکرده است. شبیه‏کسی که قاطعانه به ناتوانی جسد بی‏روح انسان مرده حکم می‏کند، امّا به هیچ قیمتی حاضر نیست با جنازة مرده‏ای -که تا چندی پیش دوست صمیمی او بوده- ساعتی تنها به‏سر برد. یعنی آگاهی او به بی‏خطری و ناتوانی مرده به صورت باور قلبی درنیامده است.

هر چه معرفت انسان به خدا افزون‏تر و عمیق‏تر باشد، اطاعت و عبودیت، پرمعنی‏تر و آسان‏تر می‏شود، آنگاه انگیزة او در انجام عمل کامل‏تر و بهرة او از عمل بیشتر می‏گردد. و چون  «عبودیت» و  «تسلیم» مقصود نهایی انسان است افزایش معرفت یکی از مهم‏ترین برنامه‏های تحصیل عبودیت به‏شمار می‏رود. انبیا، اولیا، علمای راستین و عارفان، در تاریخ حیات انسان، او را به کسب معرفت بیشتر و انس و آشنایی با خدای جهان فراخوانده‏اند. [1]

مهم‏ترین تلاش پیشوایان انسانیت، ایجاد پیوند میان ظواهر اعمال با روح و باطن و حقیقت آن است. این پیوند مبارک میان ایمان و عمل صالح  (معرفت و عمل صالح، نیت الهی و عمل صالح) تنها عامل رهایی از خسران و از دست دادن سرمایه‏های انسانی است[2]. عمل صالح بدون آهنگ الهی، بدون توجه و بدون معرفت کالبدی بی‏جان است که از آن حرکت و اثری انتظار نمی‏رود. نیت شایسته بدون اقدام به عمل نیز ریشه‏ای بدون ساقه و برگ وبار است که اگر مدّتی زیر خاک بماند خوراک کرم‏ها و مورچگان خواهد شد. تأکید عارفان بر محتوابخشیدن به عمل و به‏دست‏آوردن قلب سلیم، معرفت وسیع و انگیزة الهی نباید به معنی بی‏توجّهی آنان به قالب‏ها و ظواهر عمل پنداشته شود. عارفان راستین همواره مقیدترین انسان‏ها به دستورات شرعی و متعبّدترین آن‏ها به آداب و احکام الهی بوده‏اند.

از سوی دیگر توصیة فقها به حفظ صورت ظاهر احکام شرعی هیچ‏گاه به معنی غفلت از محتوای عمیق عبادت نیست.

امام صادق (ع) : لایقبَلُ اللَّهُ عَمَلاً إِلاّ بِمَعرِفَةٍ. وَ لا مَعرِفَةَ إِلاّ بِعَمَلٍ. فَمَن عَرَفَ، دَلَّتهُ المَعرِفَةُ عَلَی العَمَلِ وَ مَن لَم‏یعمَل فَلا مَعرِفَةَ لَه. [3]

خدا، عملی را جز با معرفت نمی‏پذیرد. و معرفت جز با عمل به دست نمی‏آید. کسی که معرفت یافت، همان معرفت او را به عمل می‏خواند و کسی که عمل نکند معرفت ندارد.