مقدمه

دست خلاّق پروردگار، انسان را به عنوان نماینده خود در زمین آفرید و پیامبران را مبعوث داشت، تا در این سفر پرخطر، پرده از عقل نهفته او باز گیرند، پوشش جهل و هوا از فطرت او بزدایند، مرغ ملكوتی جانش را به منزلگاه نهایی خود كوچ دهند و دیدگان محجوب او را به حقیقت هستی باز كنند:

«لَّقَدْ كُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَـذَا فَكَشَفْنَا عَنكَ غِطَـآءَكَ فَبَصَرُكَ الْیوْمَ حَدِیدٌ»؛ [1]

تو از این صحنه (قیامت) غافل بودی و ما پرده از چشم تو كنار زدیم. پس امروز چشمت تیزبین گردیده است.

اینك در روزگاری كه دردهای كهنه بشری بار دیگر رخ نموده، جاهلیت ثانی فراگیر گشته و شهوت و خشم و هوا بر عقل، وجدان و فطرت سایه افكنده است، باید پیام جهانی آن سفیران آسمانی و مشعل‏داران هدایت را به یاد آورد و به دعوت جاودانه آنان لبیك گفت. بشر امروز بیش از هر زمان، به بازگشت به معارف انبیا، اخلاق الهی و شریعت مصطفوی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیازمند، بل مضطر است.

حوزه‏های علمیه، بر نوار بلند تاریخ با تربیت عالمان ربانی، نخبگان فرهنگی ـ اسلامی و محققان روحانی، پیوند جوامع انسانی را با معارف حیات‏بخش آسمانی حفظ كرده، آوای ملكوتی انبیا و پیام انسان‏ساز محمدی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را به گوش تاریخ رسانده‏اند و عالمان دین در طول تاریخ یا لابه‏لای این همه آوا و غوغا و این همه فراخوان و دعوا، پژواك سخن هدایت شدند و با ایثار خون و حیات خویش، پیام قدسی سلسله پیامبران را به بشر رساندند و واسطه انتقال پیام خدا به انسان بودند. همان انسان دورمانده از اصل خویش و درمانده در مسیر كمال؛ انسان سرگشته‏ای كه به دنبال سوسوی نور هدایت و دستور عمل زندگی، خسته و خسارت‏زده به هر سو پناه می‏برد و هرچه بیشتر می‏كوشد، كمتر نتیجه می‏گیرد.

طلبه نیز، آن متعلّم در مسیر نجات است كه در جهان فردا به عنوان عالم دین حضور می‏یابد و به عنوان سخن‏گوی معارف اسلامی، لب می‏گشاید. طلبه می‏آموزد تا بداند، عمل كند، برساند و و در راه تحقق‏اش بكوشد. طلبه، پاسدار جریان آسمانی وحی در هیاهوی دنیای مادی است و طلبگی، آغاز قدم نهادن در راه بلندی است كه همه پیام‏آوران الهی در آن حضور داشته‏اند.

طلبه، مبلّغ آموزه‏های دینی است و وظیفه دارد قواعد عمل دینی و سلوك پسندیده معنوی را به دیگران بیاموزد. طلبه، هم باید خودش قاعده‏مند عمل كند و دفاع روشنی از شیوه و سیره خود داشته باشد و هم، از آن‏جا كه آموزگار رفتار است، باید در بیان قواعد رفتار به دیگران موفق و كارآزموده باشد.

بخش عمده‏ای از ارتباط طلبه با مردم، پیرامون توصیه‏های رفتاری و قضاوت درباره حسن و قبح افعال است. شاید حدود نیمی از سخن عالمان دین، به حوزه عمل مربوط است و هم‏سنگ آن نیمه دیگر كه به حوزه ایمان و عقاید مربوط است، اهمیت و ارزش دارد. دو دانش گسترده فقه و اخلاق، در تلاش برای ارایه همین قواعد است. اگر قواعد عمل به خوبی تبیین شود، انتخاب‏های سلیقه‏ای و تصمیم‏های بدون منطق و آزاد ـ كه از نظام واحدی تبعیت نمی‏كند و در شرایط مختلف رنگ می‏بازد ـ كم و مسیر اصول‏گرایی در مقام عمل هموار می‏شود.

در دنیای پیچیده و پرارتباط امروز كه طلبه، نه در كنج حجرات، بلكه در صحن علنی جامعه حضور و ظهور دارد و رفتارش زیر نگاه كنج‏كاوانه و تیزبین مردم قرار گرفته و انتظارهای بی‏شماری از او رقم خورده است، طلبه باید به خوبی منطقِ عمل خود را بداند و در رفتارهای ظاهر و باطن خود به فرمول‏های متین و قواعد ماندگار و مستحكم استناد كند. توصیه‏های بدون پشتوانه و باید و نبایدهای بدون دلیل، تنها برای عمل تعبدی كافی است؛ اما برای بقا در تهاجم اندیشه‏های مخالف و مقاومت در برابر سیل آموزه‏های بیگانه، نیاز به دفاع عقلانی و منطق پشتیبان دارد.

از گلایه‏های عام طلاب این است كه در معرض ارشادات متضاد یا الگوهای متفاوت قرار می‏گیرند و هیچ فرمول روشنی، برای حل معادله عمل و معمای تعارض و تضاد، بر ایشان عرضه نمی‏شود. پاره‏ای از درس‏های اخلاق، صرفاً مشتی سفارش‏های پدرانه است كه در آن، اجتهاد عمل آموخته نمی‏شود و اگر طلبه در بیش از یكی از این درس‏ها حضور یابد، یا خبر از محتوای آنها بگیرد، دچار سرگردانی عملی می‏شود. بی‏تردید، بسیاری از اختلاف نظرها، توصیه‏های متضاد یا ارشادات متعارض، مبتنی بر بی‏دقتی در مبانی است. اگر بتوان ادله هر یك از توصیه‏ها را به روشنی و بدون لكنت بیان كرد، زمینه اختلاف نظر، كج‏فهمی و سوء تفاهم از بین می‏رود؛ اما اگر توصیه‏كنندگان، خود را ملزم به تبیین دقیق توصیه‏های خود ندانند، تلاش لازم برای دقت در مقدمات را به خرج نمی‏دهند و زمینه اختلاف نظر را بیشتر می‏كنند. بسیاری از مشكلات عملی، ناشی از ناآگاهی و روشن نبودن ابعاد نظری مسئله است. از این رو، شناخت عمیق هنجارهای حاكم بر رفتار، یك نیاز اساسی است. به علاوه، وقتی ما توصیه‏ها را همراه دلیل و منطق می‏سازیم، ناخودآگاه شیوه اندیشیدن و داوری میان اقوال و آرای متنوع را به متربّی آموخته‏ایم. امروزه باید و نبایدهای بدون دلیل، نه طلبه و نه جامعه را اقناع نمی‏كند. شناختن مبنای عمل لازم است و طلبه باید در قواعد عمل مجتهد شود.

رفتار حوزویان از دو دیدگاه واجد اهمیت است. از یك منظر، رفتار حوزویان معیار آموخته‏های نظری و سنجه تلاش‏های تئوریك در حوزه اخلاق است تا قابلیت انطباق آموزه‏های نظری در عمل تعیین گردد.

از منظری دیگر، جامعه، الگوی اعلا و اسوه حسنه خود را در رفتار و عمل اجتماعی این قشر جست‏وجو می‏كند؛ لذا هنجارشناسی رفتار حوزویان ضرورت می‏یابد.

این نوشتار، در تلاش برای كشف قواعد رفتار ظاهری طلبه، از گفت‏وگوهای عینی و چالش‏های فراگیر آغاز كرده و كوشش دارد كه از بنیادهای نظری و مبانی فكری غفلت نورزد.

بخش‏هایی از مباحث این كتاب، نیاز به تفصیل بیشتر و توضیح رساتری دارد. مؤف در این نوشتار، به اعتماد آثار دیگر خود، از این توضیح و آن تفصیل چشم پوشیده و تنها در مواردی، از عبارت‏های كتاب لباس روحانیت چراها و بایدها، ارزش و افتخارات طلبه و طلبه و راه و رسم طلبگی مدد گرفته است.

مخاطب این اثر، طلبه است. طلبه‏ای كه زندگی طلبگی را آغاز كرده و می‏خواهد خود را با تراز رفتار دینی هم‏آهنگ سازد.

تدوین این اثر رهین عنایت دلسوزانه اساتید بسیاری است كه با راهنمایی‏های خود بر مؤلف منت نهادند و بهره آن را دوچندان كردند. از همه آنان، به ویژه برادر ارجمندم حجه‏الاسلام مجید یزدی، و نیز از پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی كه چاپ و انتشار این اثر را بر عهده گرفته است، كمال امتنان و سپاس را دارم. امید است این ناچیز به حسن قبول مولای منتظران (عج) سرچشمه بركات فراوانی گردد.

[1]. ق 50: آیه 22.